75 jaar na de Tweede Wereldoorlog is het eindelijk zover dat diverse kerkgenootschappen schuld gaan belijden aan de Joodse gemeenschap om het lijden dat hun in die oorlog is aangedaan. Het was hoog tijd, maar gelukkig dat het gebeurt. Richting het Joodse volk, maar ook naar de Heere toe.
Zondag 15 november aanstaande is vastgesteld als speciale zondag van verootmoediging en schuldbelijdenis. Het is een initiatief van vijf kerkgenootschappen: de Christelijke Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Bond in de Protestantse Kerk in Nederland, de Nederlands Gereformeerde Kerken, de Gereformeerde Kerken Vrijgemaakt en de Hersteld Hervormde Kerk. Zij hebben een handreiking samengesteld, waarin deze schuldbelijdenis is uitgewerkt, die aangeboden zal worden aan alle plaatselijke kerken van de genoemde kerkverbanden.
In de ‘Belijdenis van schuld’ spreken de kerken uit dat ze ‘nalatig zijn geweest in het opkomen voor de bedreigde Joodse gemeenschap in ons land tijdens de Holocaust. En we zijn nalatig geweest toen het antisemitisme in het Europa van voor de oorlog toenam en wij onze stem daar niet tegen hebben verheven. We zijn nalatig geweest toen de realiteit van de vernietigingskampen bekend begon te worden en wij dat onrecht niet aan de kaak hebben gesteld. We zijn nalatig geweest toen we ervoor kozen minder krachtig tegen de Jodenvervolging te protesteren ten einde de eigen gemeenteleden van Joodse komaf te beschermen. Tegelijk erkennen we met dankbaarheid de moed van hen uit ons midden die wel hun stem verhieven en tegen het onrecht streden, al brachten velen die moed en dat respect niet op.’
Het Deputaatschap Kerk en Israel van de Christelijke Gereformeerde Kerken vormde dit voorjaar een werkgroep om een schuldbelijdenis op te stellen. Toen zijn andere kerken uitgenodigd om mee te doen.
Dr. C.P. de Boer, Christelijk Gereformeerd predikant in Sliedrecht en woordvoerder van de voorbereidingsgroep van de vijf kerkgenootschappen, merkt op: ‘Schuldbelijdenis is nodig om met God, met onze Joodse naaste en met ons verleden in het reine te komen. Christenen zijn onlosmakelijk verbonden met het Joodse volk. We willen hen recht in de ogen kunnen kijken.’
Ook PKN erkent schuld voor falen in de WO II
De Protestantse Kerk in Nederland (PKN) zal los van de hiervoor genoemde kerken erkennen voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog bijgedragen te hebben aan een klimaat van antisemitisme in Nederland. ‘We schoten tekort in spreken en zwijgen, in doen en laten, in houding en gedachten.’
Scriba ds. R. de Reuver zal dit gaan zeggen bij de herdenking van de Kristallnacht, de grote nazi-pogrom in 1938 tegen Joden in heel Duitsland. De tekst is afgestemd met de Joodse gemeenschap in ons land en volgens een woordvoerder van de PKN wordt de verklaring door hen zeer op prijs gesteld.
De Reuver zal niet het woord excuses in de mond nemen, omdat dat ‘geen kerkelijk woord’ is. In plaats daarvan wordt schuld beleden tegenover de Joodse gemeenschap. Schuld is volgens hem het diepste woord dat je voor falen kunt gebruiken.
In de verklaring wordt erkend ‘dat de kerk mede de voedingsbodem heeft bereid waarin het zaad van het antisemitisme kon groeien.’
Wel benadrukt De Reuver dat individuele kerkleden of plaatselijke gemeenten het in de oorlog vaak heel goed hebben gedaan. ‘Maar het “Instituut kerk” had veelal niet de moed om voor de Joodse inwoners van ons land positie te kiezen.’
Volgens De Reuver is de schuldbelijdenis niet vrijblijvend en heeft het consequenties voor de toekomst. ‘Dit heeft gevolgen voor de relaties nu, we moeten ons nu ook inzetten tegen antisemitisme.’
Plaatsvervangend schuld belijden?
Er zijn ook kerkgenootschappen die niet aansluiten bij de genoemde verklaringen, zoals de Gereformeerde Gemeenten. ‘Waarschuwen tegen antisemitisme lijkt ons een betere weg dan plaatsvervangend schuld belijden voor hen die niet meer onder ons zijn,’ aldus ds. A. Schot van het Deputaatschap Israel van deze kerken. ‘De Bijbel kent maar één zonde die aan anderen wordt toegerekend, en dat is de zonde van ons verbondshoofd Adam. (…) Wij hebben meermalen in gesprekken met Joden gemerkt dat zij er juist verlegen mee zijn als mensen excuses maken voor wat het voorgeslacht tijdens de oorlog deed.’
Opperrabbijn Jacobs acht schuldbelijdenis niet nodig, maar hij vindt de verklaring wel een goed signaal. ‘Vorig jaar wilden enkele christenen mij bezoeken om boete te doen voor de houding van hun voorgeslacht. Ik zei: Dat hoeft helemaal niet, want u heeft niets fout gedaan. Je kunt en mag kinderen niet verantwoordelijk stellen voor de fouten van ouders.’
‘Heere, vergeef…’
Mijn gedachten gaan terug naar vorig jaar, toen ik mocht spreken tijdens een bijeenkomst van verootmoediging en schuldbelijdenis, voor het aangezicht van de Heere, maar ook naar het Joodse volk toe. Ik sluit af met enkele citaten uit mijn bijdrage op die avond.
Ik wees eerst terug naar een verootmoedigings- en gebedsavond in de Betuwe, enige tijd geleden. Daar hebben we ons als aanwezigen voor de Heere verootmoedigd en onder meer schuld beleden voor onze houding naar het Joodse volk, nu en in het verleden, met name in de Tweede Wereldoorlog. We smeekten de Heere een verootmoediging in onze kerken en gemeenten te zenden. ‘En zeker, er zijn in de Tweede Wereldoorlog duizenden landgenoten geweest die zich voor hen hebben ingezet, vaak met gevaar voor eigen leven…
Maar wij hebben het wel laten gebeuren dat ruim 100.000 Joodse medemensen uit ons land zijn afgevoerd naar de vernietigingskampen, van wie er maar een paar duizend zijn teruggekeerd, die ook nog eens niet met open armen werden ontvangen.
Kan het zijn dat hierdoor en ook door de massamoord op onze ongeboren kinderen een schuld over ons land ligt? Die zichtbaar wordt in de geestelijke ontwikkelingen…
We maken ons druk om de klimaatverandering…
Maar veel ernstiger is de geestelijke klimaatverandering die gaande is…
Kerken die leeglopen, mensen die het geloof vaarwel zeggen…
Harde grond om het Evangelie te brengen…
Afkeer bij velen tegen alles wat met het christelijke geloof te maken heeft…
Wij kennen de eerste zin uit Genesis 12:3 uit ons hoofd:
‘Ik zal zegenen wie u (nakomelingen van Abraham, het Joodse volk) zegenen…’
Maar erop volgt:
‘…en wie u vervloekt, zal Ik vervloeken.’
Dat zijn zeer ernstige woorden…
Zeker als we ons realiseren hoe ons volk heeft gehandeld in de Tweede Wereldoorlog…
En hoe ons land zich opstelt in de VN en heel vaak tegen Israel stemt…
We voelen ons gedrongen om tijdens deze verootmoedigingsbijeenkomst, evenals David, evenals Daniël, onze zonden en de zonden van ons volk te belijden. Om weer rein voor de Heere te kunnen staan.
We kunnen niet langer zonder Hem, zonder Zijn genade, Zijn zegen.
U zegt misschien: Wat heb ik ermee te maken. Ik heb geen Joodse mensen af laten voeren naar de vernietigingskampen.
Het is ook niet zo dat er hierdoor een schuld op u persoonlijk rust. Dat lees ik niet in de Bijbel. Maar ik ben er wel van overtuigd dat God erop let hoe de volken Zijn volk, het Joodse volk, Zijn oogappel, behandelen (Zacharia 2:8).
De verzoening zal niet vanzelf plaatsvinden.
We worden opgeroepen stappen te zetten in geloof.
Door ons te verootmoedigen voor de Heere.
Onze schuld te belijden…
Ons te bekeren…
Dan zal de Heere onze zonden uitwissen…
En wil Hij nog tijden van verkwikking geven…
Zijn zegen…
Heere, vergeef ons dat wij 100.000 Joodse medeburgers hebben laten afvoeren naar de vernietigingskampen…
We belijden onze schuld. Schaamte staat op ons gezicht.
Heere, herstel ons land, vernieuw ons…
Doe Uw aangezicht weer over ons lichten.
Heere, schenk een herleving, kom in ons midden.
Heere, vergeef, was ons schoon met uw reinigend en dierbaar bloed…
Onze hoop is gevestigd op U alleen.
Dirk van Genderen
(Met dank aan het RD)
Geplaatst op zaterdag 24 oktober 2020 om 20:18
De meest aangrijpende schuldbelijdenis in de Bijbel, vind ik in een Joods boek, namelijk in Nehemia 1: 6 –
“…..laat toch uw oor opmerkzaam en uw ogen geopend zijn, om te horen naar het gebed van uw knecht, dat ik thans dag en nacht voor de Israëlieten, uw knechten, tot U opzend; en ik doe belijdenis van de zonden der Israëlieten, die wij tegen U bedreven hebben; ook ik en mijn familie, wij hebben gezondigd. Zwaar hebben wij tegen U misdreven; wij hebben niet onderhouden de geboden, inzettingen en verordeningen, die Gij aan uw knecht Mozes geboden hadt.”
Wat ik het meest indrukwekkend vind is, “ik en mijn familie, WIJ hebben gezondigd”. We staan zo gauw klaar met “zij hebben het gedaan”. Bonhoeffer was een van de weinige christenen, die voor de Joden in de bres sprong en het kostte hem zijn leven.
Als wij al schuld belijden, dan past alleen een houding van “Ik was er bij en ik keek er naar”.
Zelf ben ik nog een van de weinigen, die de razzia’s in Amsterdam nog bewust hebben meegemaakt. Niemand stak een hand naar de Joden uit…… Het waren Nederlanders, die de vuile was voor de nazi’s ijverig uitvoerden.
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 9:03
Beste Dirk, ik ben zeer onder de indruk over wat jij hebt geschreven. Alleen ben ik verbaasd dat het zo lang na de oorlog is dat er beweging komt in de schuldbekentenis aan de joden. In ieder geval beter laat dan nooit. Ook het antisemitisme en handtastelijkheden en vernielingen zijn aan de orde van de dag in de wereld. Altijd is het joodse volk de dupe. Er zijn al heel wat joden teruggegaan naar Israel en ook in de periode van de Coronapandemie. Er worden getallen genoemd van duizenden die graag terug willen naar Israel. Ook lees ik de profetieën en daar staat ook in dat God ze terug zal roepen van het Noorderland, zuiden oosten en westen. Ik denk dat God heel blij zal zijn wanneer wij met de joden tot een verzoening komen. Ik ben een aantal keren in Yad Vashem geweest en ik was diep onder de indruk wat ik daar gezien heb. Ook in mijn gebeden, staan de joden vooraan en ik vraag aan God hen te zegenen.
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 11:34
Troost, Troost Mijn Volk, zeker nu God duidelijk een keer gebracht heeft in het lot van Zijn volk, maar ook hoe Hij in grote ijver ontbrand is voor zijn volk en zeer toornig op al die volken [VN] die Zijn volk niets gunnen, en Zijn land willen verdelen, ja Jeruzalem willen ze nog delen!
1 euro besteed aan ‘Breng de Joden thuis’ is misschien meer waard in Gods oog dan al die krokodillentranen van z.g. berouw; zie de houding van ons christenen t.o.v. de boycot van Israel!
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 13:10
Ik las in de nieuwsbrief over eenzaamheid. Ik ben vereenzaamd, de kerkdienst is alleen online. Ik mis alle sociale contacten. Ik ben 70. Met ov gaan, is erg moeilijk. Ik verdraag geen kapje i.v.m. mijn longen, dan kan ik niet goed ademen en krijg ik ademnood. Ik weet dat mijn posting off topic is, maar ik weet niet hoe ik anders op de nieuwsbrief kan reageren. Verder een mooi stuk over de Joden. Gods zegen!
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 13:48
Beste Simon, natuurlijk is het goed te geven aan “Breng de Joden thuis”, maar de stichting Blaas de Bazuin, heeft een hemelse boodschap gehad met als inhoud: “Verootmoedig u voor Mij en voor Mijn Joodse volk. U hebt in het verleden een hoogmoedige en vijandige houding tegen over Mijn volk aangenomen en doet dat nog vaak. U hebt lijden over Mijn volk gebracht en het in zijn lijden vaak niet geholpen…” Sinds 19 maart 2019, na onze eerste verootmoedigingsavond, begon er een verandering te komen. De Koning sprak op de Dam, dat zijn overgrootmoeder meer aandacht aan de Joden had moeten geven, de premier sprak en er werd geschreven in het RD en ND over verootmoediging en tot onze blijdschap nu ook de gezamenlijke kerken. En dit heeft zijn wortels vanuit de Christelijke Gereformeerde Kerken, dat werd aangestuurd door iemand die ook contact heeft met Blaas de Bazuin. Wij proberen deze boodschap te zaaien en Gods Geest helpt ons daarbij.
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 15:47
Dag Dirk en allen die meelezen en/of reageren, over schuld belijden aan Jahweh’s volk: het houdt maar niet op met schuldig staan tegenover het Joodse volk, het is van alle tijden en het houdt niet op, helaas. JHWH de God van Israel brengt Zelf zijn volk thuis, wij zien dat voor onze ogen en die van de hele wereld gebeuren, coronacrisis of niet; Jahweh brengt Zijn volk thuis! We leven daarom ook in zeer bijzondere tijden, waarin nog veel winst te behalen valt, de blijde hoop van het evangelie delen met een ieder die dat wil horen, vissers van mensen zijn, nu dat nog kàn. Want ben ik trouwens blij met # Nietalleen en de brief naar Grapperhaus, want vanaf nù gaan alle kerkdeuren open, zet ze wijd open, wees gastvrij naar je medemensen, wees bewogen, zoals Jezus met innerlijke ontferming bewogen was en is, nu we duistere en donkere tijden tegemoet gaan en wees zèlf een lichtje! Eenzaam of niet (broeder Benny reactie 4), zit niet bij de pakken meer, ga er op uit want Jezus zelf gaat met je mee. Hij zal ons niet begeven nòch verlaten en dan zijn wij òok nog veilig onder Jahweh’s vleugels! Psalm 91 * laat je niets wijsmaken en laat je geen angst aanjagen, het ‘mag’ er zijn, want het is er nu eenmaal, dat is een gegeven, Jeshua de Heere Jezus had ook angst ivm de weg die Hij moest gaan, doch laat je niet ontmoedigen, als het moeilijk wordt. Vlucht naar God jouw Vader in de hemel en schuil bij Hem door je gedachten op Hem en Hem alleen te richten, ga naar Jezus en geef alles aan Hem, al je lasten en bezorgdheid en… De mens lijdt dikwijls het meest om wat hij vreest (je gedachten) doch nimmer op komt dagen. Wèèt dan dat ook jouw hart en gedachten in Christus bewaard worden zodat het nooit helemaal uit de hand zal lopen, word je aangevallen in je gedachten, verwerp deze gedachten in de naam van Jezus en ga verder en zing Hem lof toe!
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 15:56
Beste Dirk, zo hoopte ik al dat het over schuld belijden zou gaan, zo opende God mijn ogen. Ik kreeg te zien wat we Gods volk aangedaan hebben, de schuld is ontzettend groot, er is niets groter dan dat we door genade dit 15 november mogen doen met vele kerken. Laten we bidden om het licht van de Heilige Geest. Dat we ons mogen verootmoedigen voor de Heere zoals je mailt. Daar zie ik naar uit, van harte Gods onmisbare zegen.
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 17:21
Zolang, zij niet inzien dat het joodse volk Gods oogappel is. En wij een dienende rol als Christenen hebben, ten opzichte van de Joden, en het Joodse volk en Israel. Het is alleen genade. Bewust-zijn zijn van ons Christen-zijn. Zovelen voelen zich verheven of gelijk ten aanzien van het Joodse volk. Het Joodse volk is de Here zijn geliefde VOLK, te allen tijde moeten wij hier bewust van zijn. Ook de kerken en gemeenten, maar ook als individueel Christen. Bedenk dat de huidige gemeenten uit het gedachtengoed komt van Maarten Luther. Hij die zich verheven voelde ten opzichte van het Joodse volk. Wij kennen de gevolgen. Wij Christenen zijn onderdanig tegenover en ten opzichte van het Joodse Volk. Het is de wil van God.
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 17:39
Ach, het zijn de gunstbewijzen des HEEREN dat wij niet zijn omgekomen (Klaagliederen 3 vanaf vers 22). Dat hadden wij en onze voorouders verdiend!!
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 18:47
Het belijden van schuld moet wel oprecht zijn natuurlijk. Vanuit het hart gedaan worden. De omgekomen miljoenen onschuldige mensen zullen eenmaal gewroken worden lezen we in Openbaring 6, de verzen 10 en 11.
Geplaatst op zondag 25 oktober 2020 om 22:05
Ik ben erg dankbaar voor de schuldbelijdenis naar het Joodse volk toe. Dit is al begonnen in het jaar 2001 in de Domkerk in Utrecht. Wat indruk wekkend, hoewel onze joodse vrienden zeiden dat dit alleen aangenomen werd van mensen die schuldig zijn en niet namens…. Wat ik eigenlijk heel graag zou willen dat er een diepe schuldbelijdenis komt voor alle zonden die in ons land bedreven worden. Ons land zondigt op een verschrikkelijke manier en dat moet beleden worden. Hoe denk jij daarover Dirk???
Geplaatst op maandag 26 oktober 2020 om 17:59
Zeer aangrijpende zaken behandel je Dirk en dat is goed. Waar ik maar niet uitkom is: waarom moesten er 6.000.000 Joden op zo’n vreselijke manier aan hun einde komen (vermoord). Begrijp me goed, ik roep de Here God echt niet tot verantwoording!, maar zou hier zo graag iets van willen begrijpen, hier zou je mogelijk nog eens op in kunnen gaan. Verder wil ik nog kwijt dat de vervangingsleer ook van invloed is geweest immers: De Joden hebben Jezus afgewezen en zelfs vermoord. Individueel heb je geen schuld en onze voorouders wisten waarschijnlijk niet beter. Tenslotte, het antisemitisme vind ik natuurlijk heel erg, ik houd van het volk Israël om reden dat het Gods volk is, hoewel hun levenswandel tegenwoordig heel erg is.
Geplaatst op maandag 26 oktober 2020 om 18:51
En nu ook schuldbelijdenis van de CU en CDA dat zij in dit kabinet VN resoluties aangenomen hebben, die alle anti-Israel waren. Een werkelijke schande is dit, nooit mag dit vergeten worden, wat een onrecht is Israel hiermee aangedaan. En vergeet in maart 2021 niet wat deze partijen gedaan hebben, om zo Israel in de steek te laten, onbegrijpelijk, en dat noemt zich vriend (????) van Israel. Verder Dirk, een pracht geschreven stuk.
Geplaatst op dinsdag 27 oktober 2020 om 15:30
Ernst van Olffen: ik denk dat ze dan gelijk werden doodgeschoten, mensen die eventueel wat gedaan zouden hebben, tijdens de razzia’s….
Geplaatst op zondag 1 november 2020 om 15:10
Het is te wreed wat de Joden is aangedaan. Sinds het jaar 370 worden zij al afgeslacht.
Maar waarom zou ik schuld belijden voor iets waar ik niet aan meegeholpen heb ??
Ik was er nog niet.
Dat is hetzelfde wanneer je grootvader misschien een NSB’er is geweest.
Moet ik dan bloeden voor zijn misstap?
Zag trouwens een bericht van de Joden op internet dat zij het niet nodig vinden om kinderen de schuld te geven van wat er is gebeurd.
Gereinigd met het bloed van het lam. Rust geen schuld of aanklacht op mij. Laat die satan je geen schuld aanpraten.
Ook koningin Wilhelmina heeft wat dingen gedaan die niet kloppen. Ook daar hebben Joden onder geleden. Gaan we nu met zijn alleen naar Willem Alexander wijzen?
Geplaatst op maandag 2 november 2020 om 10:48
Sorry, maar dit is een lege holle onechte schuldbelijdenis!
De Joden worden heden ten dage wederom vervolgd in ons land.
In A’dam hoeven Joden het niet te wagen om met een keppeltje op te lopen.
Joodse scholen moeten bewaakt worden. Joodse restaurants zijn regelmatig het doelwit van de ‘vredelievende’ woestijn afgod aanbidders.
Wanneer worden deze nieuwe nazi’s een keer aangepakt?
Geen zegen over Nederland als dit zo blijft doorgaan….
Geplaatst op vrijdag 13 november 2020 om 15:14
Deze schuldbelijdenis bevat vooral een aantal beschuldigingen aan diverse kerken. En die zijn niet altijd terecht. Zo gingen kerken in 1942 zelfs naar Rijkscommissaris Seyss-Inquart toe om het arresteren, wegvoeren en mishandelen van Joden aan te kaarten en hem voor te houden ‘dat de hoogste christelijke norm niet ras, bloed en bodem was, maar de wet van het evangelie, die rassenhaat categorisch veroordeelde’. Zie verder https://www.trouw.nl/opinie/de-schuldverklaring-van-de-pkn-is-prima-maar-het-klopt-niet-dat-het-de-kerk-in-de-tweede-wereldoorlog-aan-moed-ontbrak~b07122a9d/
Nederland was overigens het enige land waar (door de CPN) een proteststaking werd georganiseerd tegen de Jodenvervolging. Het waren niet alleen communisten die staakten.
Nog afgezien daarvan konden kerken veel beter samenwerken met de ondergrondse kerkleden, dan voortdurend te protesteren bij de Nazi’s. Zoals in Nieuwlande, een klein Drents dorp, dat bewoond werd door Hervormden en Gereformeerden en honderden Joden heeft verborgen. Voor het dorp Nieuwlande staat daarom in Yad Vashem een speciale gedenksteen.
Geplaatst op zondag 15 november 2020 om 17:21
Sjalom Dirk en andere lezers,
Tja wat moet ik Jood zeggen op woorden die zijn uitgesproken in de kerken?
De Shoah, die letterlijk geciteerd wordt in Psalm 102 is ons overkomen. Vanaf de eerste eeuw was de verstandhouding Joden/kerk verstoord. Kruistochten werden georganiseerd en geleid door “kerkelijke dappere strijders”. De daaropvolgende eeuwen kwam daar bovenop de kerkelijke bloedsprookjes en de mythe dat wij Joden “de veroorzakers waren van de pest”.
De dom gehouden gelovigen in de kerken accepteerden deze leugens en roddels. Door alle eeuwen heen trachtte men mijn volksgenoten te bekeren om over te gaan naar de kerken. De eis van de kerken om onze Joodse identiteit af te zweren zorgden voor een wederzijdse bitterheid. Onze afwijzing resulteerde dat de heer Luther uitspraken heeft gedaan die de voedingsbodem waren voor de Shoah.
De Shoah was een afschuwelijke uitwerking van een giftige bron, gevoed door de kerken door alle eeuwen heen. Er zijn dus veel meer generaties geweest die zich schuldig hebben gemaakt aan het vervolgen van mijn volksgenoten. Uit veiligheidsoverweging kan ik geen keppel in het openbaar dragen. Zover is het al gekomen in ons land waar de vrijheid van meningsuiting hoog in het vaandel staat. Maar ja, dat wordt nu gewoon gevonden. Weet u wat dat betekent? Dat is het ondergronds gaan en het onzichtbaar blijven in de samenleving.
En toch, zijn wij Joden oprecht blij voor deze voorzichtige stap. Het is immers onmogelijk om schuld te belijden voor wat ons voorgeslacht heeft misdaan.
————–
Een anekdote: “Hoe eer ik mijn ouders als ik het niet met hen eens ben”? Mijn reactie daarop was: onze oma Eva heeft in het paradijs gegeten van de verboden vrucht. Als ik daarom boos ben veroordeel ik oma Eva. Als ik daar verdrietig om ben eer ik oma Eva. Het is dus noodzakelijk om de juiste snaar te laten resoneren. Dat zal zeker opgemerkt worden bij mijn volksgenoten.
En op onze beurt zullen wij Joden de kerken om vergeving vragen over onze bitterheid naar hen.